H μελέτη μέσω των αξιολογήσεων των εκπαιδευτικών, της κοινωνικής επάρκειας και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς μαθητών σχολικής ηλικίας, είναι ο βασικός σκοπός της έρευνας που παρουσιάζουμε.
Στην έρευνα αξιολογήθηκαν 230 μαθητές και διαπιστώθηκαν διαφοροποιήσεις στις διαστάσεις της κοινωνικής επάρκειας τους, σε σχέση με το φύλο, την εθνικότητα και τη σχολική επίδοση των μαθητών.
Τα αποτελέσματα δείχνουν την αναγκαιότητα υποστήριξης όλων των μαθητών σε συγκεκριμένους τομείς της κοινωνικής επάρκειας μέσα στο σχολικό πλαίσιο.
Η κοινωνική επάρκεια είναι μία πολυδιάστατη έννοια, που έχει οριστεί με διάφορους τρόπους στην διεθνή βιβλιογραφία.
Από μια λειτουργική άποψη, η κοινωνική επάρκεια είναι «ένας συνοπτικός όρος που απεικονίζει την κοινωνική κρίση για να αποφανθεί κανείς αν το άτομο έχει ανταποκριθεί ικανοποιητικά στις συγκεκριμένες απαιτήσεις σε μια δεδομένη κατάσταση»
Έτσι, λοιπόν, ο βαθμός στον οποίο τα παιδιά, οι έφηβοι και οι ενήλικες μπορούν να ξεκινούν και να διατηρούν ικανοποιητικές διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά, και να θέτουν τέλος σε όσες βαίνουν εις βάρος της ψυχικής τους ισορροπίας, προσδιορίζει την κοινωνική τους επάρκεια και την ποιότητα της ψυχικής υγείας τους στο μέλλον.
Η κοινωνική επάρκεια συσχετίζεται με δύο άλλες έννοιες: τις κοινωνικές δεξιότητες και την κοινωνική αποδοχή ή απόρριψη.
Οι πρώτες θεωρούνται ως πτυχή της έννοιας της κοινωνικής επάρκειας και ορίζονται ως «οι συγκεκριμένες συμπεριφοριστικές δεξιότητες που χρησιμοποιούνται για να ανταποκριθεί κάποιος στις δεδομένες κοινωνικές καταστάσεις»
Οι κοινωνικές δεξιότητες είναι οι συγκεκριμένες συμπεριφορές, που εκδηλώνει ένα άτομο, προκειμένου να ανταποκριθεί με επιτυχία στις απαιτήσεις μιας κοινωνικής περίστασης.
Το 1992 ο Gresham συμπλήρωσε τον παραπάνω ορισμό για τις κοινωνικές δεξιότητες επισημαίνοντας, ότι αποτελούν συγκεκριμένες συμπεριφορές ή μορφές συμπεριφοράς, οι οποίες είναι πρόδρομος κοινωνικών επιτευγμάτων σε συγκεκριμένες περιστάσεις.
Από την άλλη η κοινωνική αποδοχή και η κοινωνική απόρριψη απεικονίζουν την κοινωνική θέση κάποιου ανάμεσα στους συνομηλίκους και μετρώνται συνήθως μέσω των κοινωνιομετρικών κλιμάκων.
Η κοινωνική αποδοχή ή η απόρριψη μπορεί να εκληφθεί ως προϊόν ή έκβαση της κοινωνικής επάρκειας
Η κοινωνική επάρκεια αποτελεί σημαντική βάση, που οδηγεί σε στέρεες σχέσεις με τους συνομηλίκους (και σε ακαδημαϊκή επιτυχία ), ενώ η έλλειψη της κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας έχει συνδεθεί με διάφορα αρνητικά αποτελέσματα, όπως παραβατικότητα και ανάπτυξη αντικοινωνικής συμπεριφορά.
Η καλλιέργεια αποτελεσματικής κοινωνικής επάρκειας κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας είναι ένας κρίσιμος παράγοντας για την κοινωνική προσαρμογή του ατόμου.
Με τον όρο κοινωνική προσαρμογή εννοούμε την ικανότητα του (ή μη) να οργανώνει την ύπαρξη του με τρόπο τέτοιο, ώστε να εναρμονίζεται και να δρα με τρόπο λειτουργικό μέσα στο κοινωνικό του περιβάλλον .
Κοινωνικές μεταβλητές όπως η κοινωνικοοικονομική τάξη, η εκπαίδευση – το σχολικό περιβάλλον, το φύλο, η εθνική καταγωγή, η ιδιοσυγκρασία κ.ά. , μπορούν να αποτελέσουν παράγοντες επικινδυνότητας που παρεμποδίζουν την ανάπτυξη της κοινωνικής επάρκειας.
Ο γονικός παράγοντας μπορεί και επηρεάζει σε πολύ σημαντικό βαθμό την κοινωνική προσαρμογή ενός παιδιού.
Τα παιδιά από τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις γνωρίζουν λιγότερο πώς να σχετίζονται ικανοποιητικά με τον εκπαιδευτικό και τους συνομηλίκους τους, πώς να ελέγχουν την συμπεριφορά τους και ποια είναι τα συμπεριφορικά σχήματα που είναι αποδεκτά από το εκπαιδευτικό σύστημα.
Το σχολείο εμφανίζεται ως η βασικότερη οδός για την κοινωνική αποδοχή και την επαγγελματική καταξίωση.
Σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία οι διαφορές ανάμεσα στις εθνικές ομάδες σε ότι αφορά τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τα έθιμα και τις παραδόσεις, τις ηθικές αρχές, τον τρόπο ντυσίματος και ομιλίας και το γενικότερο στυλ ζωής είναι συχνά πολύ έντονες και μαζί με τις κοινωνικοοικονομικές διαφορές επιδρούν καταλυτικά στην κοινωνική προσαρμογή του ατόμου.
Δυσκολία προσαρμογής
Με τον όρο «δυσκολία προσαρμογής» εννοούμε την ακατάλληλη, αναποτελεσματική , αποτυχημένη προσπάθεια του παιδιού και του εφήβου να προσαρμοστεί ομαλά στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος.
Είναι προτιμότερο να κάνουμε λόγο για παιδιά με δυσκολίες προσαρμογής παρά για «προβληματικά παιδιά».
Δεν υπάρχει ένα καθ όλα προβληματικό παιδί , αλλά παιδί με ένα ή περισσότερα προβλήματα που δυσχεραίνουν την ανάπτυξη και την προσαρμογή του και ταυτόχρονα παιδί με αρκετές δυνάμεις και θετικά στοιχεία τα οποία θα πρέπει να ανακαλυφθούν και να ενδυναμωθούν.
Η μελέτη των δυσκολιών προσαρμογής έχει ορισμένες ιδιαιτερότητες:
α) η προσαρμογή είναι εξελικτική έννοια και διακρίνεται από προσωρινότητα και ρευστότητα,
β) οι έφηβοι δείχνουν ανθεκτικότητα απέναντι στους κινδύνους,
γ) οι έφηβοι δυσκολεύονται να περιγράψουν πώς ακριβώς νιώθουν,
δ) οι έφηβοι εκφράζονται μέσω της συμπεριφοράς,
ε) οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί είναι οι κύριες πηγές άντλησης πληροφοριών για τη συμπεριφορά των παιδιών και των εφήβων και
στ) η συμπεριφορά των εφήβων είναι ανάλογη με τη στάση των γονέων και των εκπαιδευτικών.
Τι δείχνουν οι έρευνες στην Ελλάδα
Σε μια σειρά ερευνών που διεξήχθησαν στον ελληνικό χώρο έγινε προσπάθεια να καταγραφούν οι απόψεις των παιδιών, των εφήβων, των γονέων, των εκπαιδευτικών και των ειδικών ψυχικής υγείας για το ψυχολογικά επαρκές παιδί ή έφηβο.
Μεταξύ άλλων διαπιστώθηκε ότι οι γονείς πιστεύουν πως τα ψυχολογικά επαρκή παιδιά έχουν καλύτερη σχολική προσαρμογή και επίδοση, καλύτερη δυνατότητα συγκέντρωσης της προσοχής και λιγότερα προβλήματα στις κοινωνικές τους σχέσεις απ’ ότι τα μη επαρκή παιδιά .
Επίσης, σύμφωνα με τους γονείς , οι ψυχολογικά επαρκείς έφηβοι έχουν περιορισμένη προβληματική συμπεριφορά , μικρότερη επιθετικότητα, παραπτωματικότητα και κοινωνική απόσυρση, καθώς και λιγότερα προβλήματα προσοχής και σκέψης .
Οι εκπαιδευτικοί έχουν την τάση να θεωρούν ότι το ψυχολογικά επαρκές παιδί είναι αυτό που εμπλέκεται ενεργά στις δραστηριότητες της τάξης, ενώ το μη επαρκές παιδί είναι αυτό που εκδηλώνει συναισθηματικές δυσκολίες και προβλήματα συμπεριφοράς.
Εντύπωση προκαλεί ο μέτριος βαθμός συμφωνίας μεταξύ γονέων, εκπαιδευτικών και ειδικών ψυχικής υγείας για τον ορισμό του ψυχολογικά επαρκούς παιδιού , ιδιαίτερα στην εφηβεία – μια ηλικία για την οποία ακόμα και οι ειδικοί δεν συμφωνούν αν χαρακτηρίζεται (φυσιολογικά) από «θύελλα και αναταραχή» ή από καλή προσαρμογή, καθώς και το ότι οι ίδιοι οι έφηβοι μπορεί να μη νιώθουν ψυχολογικά επαρκείς , ενώ οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί να τους θεωρούν επαρκείς.
Αντικοινωνική συμπεριφορά
Η αντικοινωνική συμπεριφορά ορίζεται ως εμπόδιο στην επαρκή κοινωνικοποίηση και παράγει αρνητικά κοινωνικά αποτελέσματα, όπως η απόρριψη από τους συνομηλίκους.
Η προβληματική συμπεριφορά αξιολογείται συχνά βάσει ερωτηματολογίων, τα οποία συμπληρώνονται από ενήλικους του περιβάλλοντος του παιδιού.
Μετά τους γονείς οι δάσκαλοι θεωρούνται ως η πιο αξιόπιστη πηγή πληροφόρησης για την συμπεριφορά των παιδιών, γιατί:
α) βρίσκονται σε πιο συχνή επαφή με τα παιδιά και για αυτό το λόγο θεωρείται ότι είναι σε θέση να παρατηρήσουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες, τις σχέσεις μεταξύ των συνομηλίκων, καθώς και τις μαθησιακές τους επιδόσεις
β) θεωρούνται σημαντικοί φορείς της κοινωνικοποίησης των παιδιών και επηρεάζουν σημαντικά την μελλοντική τους εξέλιξη και ανάπτυξη,
γ) στις αναφορές τους είναι πολύ πιο αντικειμενικοί από τους γονείς, γιατί δεν φορτίζονται συναισθηματικά και δύνανται να συγκρίνουν την προσωπικότητα και συμπεριφορά του μαθητή με αυτή των συνομήλικων του και
δ) στο θέμα της σχολικής επίδοσης των παιδιών, που συσχετίζεται με την ψυχική υγεία, θεωρείται ότι κατέχουν καθοριστικό ρόλο.
Η αξιολόγηση των δασκάλων
Όσον αφορά στις αξιολογήσεις τους, οι δάσκαλοι εμφανίζονται περισσότερο αυστηροί απέναντι στους μαθητές με χαμηλή επίδοση, απ’ ότι οι ίδιοι οι μαθητές στις αυτοαξιολογήσεις τους.
Σύμφωνα με τις αναφορές τους, τα προβλήματα τείνουν να μειώνονται σε συχνότητα με την ηλικία, ενώ στα αγόρια διαπιστώνονται γενικά περισσότερα προβλήματα, ιδιαίτερα στον τομέα της αντικοινωνικής συμπεριφοράς.
Έρευνες σε μαθητές
Σε έρευνα σε 453 μαθητές δημοτικού (1η έως 5η τάξη), όπου οι μαθητές συμπλήρωσαν μια κοινωνιομετρική κλίμακα, ενώ οι εκπαιδευτικοί την κλίμακα School Social Behavior Scales (SSBS) διαπιστώθηκε ότι κατά 77.1% υπήρχε συμφωνία για τα παιδιά που απορρίπτονταν από τους συνομήλικους τους.
Η υποκλίμακα που συνδεόταν περισσότερο με την απόρριψη, ήταν αυτή που αξιολογούσε τις διαπροσωπικές σχέσεις των παιδιών.
Σε άλλη έρευνα στην οποία αξιολογήθηκε η κοινωνική συμπεριφορά 60 μαθητών με μαθησιακές δυσκολίες σε σύγκριση με 60 μαθητές χωρίς μαθησιακές δυσκολίες με την κλίμακα SSBS, βρέθηκε ότι οι μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες διέφεραν σημαντικά σε σχέση με τους μαθητές χωρίς μαθησιακές δυσκολίες στην κλίμακα της αντικοινωνικής συμπεριφοράς
Σε έρευνα του Merrell και των συνεργατών του σε 219 μαθητές τάξεων του δημοτικού (1η-6η τάξη), από τους οποίους 58 είχαν μαθησιακές δυσκολίες, 48 νοητική καθυστέρηση, 55 συναισθηματικές διαταραχές, και 58 ήταν κανονικοί μαθητές, όπου μετρήθηκε η κοινωνική συμπεριφορά και προσαρμογή τους με την κλίμακα SSBS, βρέθηκε ότι οι μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες και οι μαθητές με νοητική καθυστέρηση είχαν περίπου την ίδια προσαρμογή, που ήταν πολύ χαμηλότερη από αυτή των κανονικών μαθητών, αλλά πολύ καλύτερη από αυτή των μαθητών με συναισθηματικές διαταραχές .
Αξιοσημείωτο ήταν ότι η κλίμακα SSBS προέβλεπε την ένταξη των παιδιών στις διάφορες ομάδες και ιδιαίτερα των παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες και νοητική καθυστέρηση, τονίζοντας την σημασία της θετικής και αρνητικής κοινωνικής λειτουργίας των μαθητών
Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν:
α) να αξιολογηθούν η κοινωνική επάρκεια και η αντικοινωνική συμπεριφορά των μαθητών των δημοτικών σχολείων,
β) να διερευνηθεί η συνάφεια της κοινωνικής επάρκειας και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς με: το φύλο, την ηλικία και τη χώρα καταγωγής των μαθητών και
γ) να διαπιστωθεί αν υπάρχει διαφοροποίηση της συμπεριφοράς μεταξύ των διαφόρων επιπέδων σχολικής επίδοσης.
Αξιολόγηση της κοινωνικής επάρκειας και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς μαθητών σχολικής ηλικίας». Γιαβρίμης, Π., Παπάνης, Ε., Βίκη, ).
Ελληνική Επιθεώρηση Ειδικής Αγωγής, τεύχος. 2.