Η λαχτάρα για την απόκτηση ενός παιδιού και ο κοινωνικός πολλές φορές πόνος της στειρότητας αποτελούσαν από τις αρχές της ανθρωπότητας, κομμάτι της ζωής. Το πρόβλημα της υπογονιμότητας είναι πολύ συχνό. Μόνο στην Ευρώπη, η συχνότητα της υπογονιμότητας είναι περίπου 14% (σύμφωνα με τα στοιχεία του National Collaborating Centre for Women’s and Children’s Health). Υπολογίζεται πως στο 40-50% των υπογόνιμων ζευγαριών το πρόβλημα εντοπίζεται στον άνδρα αποκλειστικά ή και σε συνδυασμό με αναπαραγωγικά προβλήματα και της συντρόφου του, αν και μερικοί άνδρες ακόμα και σήμερα αμφισβητούν σθεναρά τη πιθανή συμμετοχή τους στο πρόβλημα της γονιμότητας. Το κακό είναι ότι οι παθήσεις που προκαλούν υπογονιμότητα στον άνδρα δεν δίνουν κατά κανόνα συμπτώματα, κι έτσι αναγνωρίζονται μόνο μετά από άκαρπη προσπάθεια του ζευγαριού για τεκνοποίηση.
Τι λοιπόν επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα του σπέρματος και άρα και την γονιμότητα ενός άνδρα;
1. Παχυσαρκία
Το αυξημένο σωματικό βάρος και η παχυσαρκία (δείκτης μάζας σώματος < 20kg/m2) επηρεάζουν αρνητικά τις παραμέτρους του σπέρματος. Πιθανοί λόγοι η επίδραση του λίπους σε μια σειρά από ορμόνες και πεπτίδια, όπως η διαταραχή της σχέσης ανδρογόνων/οιστρογόνων. Στις περιπτώσεις που υπάρχει αυξημένο σωματικό βάρος, έχει βρεθεί πως όταν τελικά ο δείκτης μάζας σώματος ξεπεράσει το 25-30 kg/m2 υπάρχουν σημαντικές αλλοιώσεις τόσο στην μορφολογία των σπερματοζωαρίων όσο και στο γενετικό υλικό (στο DNA) που μεταφέρουν.
2. Κάπνισμα και εξαρτησιογόνες ουσίες
Γνωρίζουμε πως ο καπνός αλλά και τα προϊόντα της καύσης του λευκού χαρτιού που τον περικλείει, έχουν βλαπτική επίδραση στην γονιμότητα ενός άνδρα. Έτσι υπάρχουν αρκετές μελέτες δημοσιευμένες σε επιστημονικά περιοδικά, που αποδεικνύουν πως το κάπνισμα και οι εισπνεόμενες ουσίες προκαλούν το λεγόμενο «οξειδωτικό stress» και βλάπτουν τη γονιμοποιητική ικανότητα του σπέρματος, ακόμη και αν οι παράμετροι του σπέρματος είναι φυσιολογικές. Στους καπνιστές 20 τσιγάρων ημερησίως και πάνω έχει βρεθεί ότι τα σπερματοζωάρια δεν μπορούν να «κολλήσουν» πάνω στο ωάριο, ακόμη και βλάβες στο DNA, δηλαδή το γενετικό υλικό. Οι επιπτώσεις είναι πολύ σημαντικότερες στους άνδρες που δεν έχουν φυσιολογικές παραμέτρους σπέρματος, αφού το κάπνισμα επιδεινώνει τον αριθμό, την κινητικότητα και τη μορφολογία των σπερματοζωαρίων. Και μη ξεχνάμε ότι ο όρχις διαθέτει υποδοχείς νικοτίνης, αλλά και κανναβιδοειδών και επομένως αρνητική επίπτωση έχουν και η μαριχουάνα και η κάνναβης. Επίσης η κοκαΐνη επηρεάζει αρνητικά τη γονιμότητα, αφού μειώνει τη κινητικότητα και διαταράσσει τη μορφολογία των σπερματοζωαρίων. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι η διακοπή του καπνίσματος και ουσιών αναστρέφει αυτή την κατάσταση.
3. Κινητό τηλέφωνο και άλλες ακτινοβολίες
Πολλά ακούμε αλλά λίγα γνωρίζουμε για το θέμα, αφού δυστυχώς υπάρχει μόνο μια επιστημονική μελέτη που δείχνει πως η πολύωρη χρήση του κινητού μπορεί να επηρεάσει σημαντικότατα την γονιμότητα των ανδρών. Βέβαια ήδη ήταν γνωστό, πως κάθε είδους έντονη και πολύωρη ακτινοβολία μπορεί να βλάψει την παραγωγή των σπερματοζωαρίων. Αυτός εξάλλου είναι και ο λόγος που για την ιατρική κοινότητα αποτελεί πάγια πλέον τακτική η κρυοσυντήρηση του σπέρματος των ανδρών με καρκίνο πριν την έναρξη της ακτινοθεραπείας / χημειοθεραπείας τους, αλλά και όσων έχουν πτώση της ποιότητας του σπέρματος και δεν είναι ακόμη σε προσπάθεια τεκνοποίησης.
4. Διατροφή
Τροφές πλούσιες σε αντιοξειδωτικά είναι ιδιαίτερα σημαντικές για την αναπαραγωγική υγεία ενός άνδρα. Αντιοξειδωτική δράση έχουν οι πλούσιες τροφές σε βιταμίνη Α (όπως το τυρί), σε βιταμίνη C (εσπεριδοειδή) και σε βιταμίνη Ε (ηλιόσποροι), καθώς επίσης τα τρόφιμα πλούσια σε ωμέγα 3 λιπαρά (ψάρια) και ψευδάργυρο (στρείδια) και το φολικό οξύ (μπρόκολο). Τέλος φασόλια και αγκινάρες έχουν υψηλές συγκεντρώσεις αντιοξειδωτικών.
5. Συμπληρώματα άγνωστης προέλευσης και αναβολικά
Τα συμπληρώματα πολλές φορές περιέχουν ουσίες βλαβερές και για τη γονιμότητα και πρέπει να λαμβάνονται μόνο μετά σύσταση γιατρού. Και φυσικά, όπως επανειλημμένα έχει τονισθεί, ένας από τους μεγαλύτερους εχθρούς της γονιμότητας είναι η χρήση αναβολικών από τους άνδρες! Τα αναβολικά και ιδιαίτερα η χορήγηση τεστοστερόνης διακόπτει την σπερματογένεση και προκαλεί τεράστιες ορμονικές μεταβολές. Τελευταίες μελέτες επίσης έχουν δείξει πως ο ζεστός καφές ή το τσάι που σερβίρονται σε πλαστικά ποτήρια προκαλούν την παραγωγή οιστρογόνων που με καθημερινή συχνή χρήση βλάπτουν την γονιμότητα.
6. Αύξηση της θερμοκρασίας των όρχεων
Αν αντιλαμβανόμασταν τα μηνύματα του σώματός μας, οι άνδρες θα φρόντιζαν ώστε οι όρχεις να μην εκτίθενται σε μεγάλες θερμοκρασίες. Ενώ οι ωοθήκες στις γυναίκες βρίσκονται προστατευμένες στο εσωτερικό του σώματός τους, οι όρχεις βρίσκονται έξω από το σώμα. Και αυτό όχι για αισθητικούς λόγους, αλλά λειτουργικούς. Η θερμοκρασία τους πρέπει να είναι χαμηλότερη από αυτήν του υπόλοιπου σώματος για να λειτουργούν! Έτσι, οτιδήποτε διαταράσσει αυτή την θερμοκρασιακή διαφορά μπορεί να βλάψει την ανδρική γονιμότητα (γι’ αυτό και στα παιδιά που έχουν κρυψορχία, δηλαδή οι όρχεις παραμένουν μέσα στο σώμα πρέπει να παρέμβουμε νωρίς και να αποκαταστήσουμε τη θέση τους στο όσχεο). Η παχυσαρκία, η καθιστική εργασία, τα στενά εσώρουχα που είτε δεν αποτελούνται αποκλειστικά από βαμβάκι, είτε φέρνουν τους όρχεις σε στενή επαφή με το θερμότερο ανθρώπινο σώμα, τα στενά παντελόνια αλλά και η πολύωρη χρήση των laptops (η θερμοκρασία τους μπορεί να φθάσει τους 70ο C) που όταν τους έχει κανείς στα γόνατά του, εκπέμπουν την θερμότητα στους όρχεις. Μελέτες έχουν δείξει αύξηση της θερμοκρασίας των όρχεων από χρήση φορητών υπολογιστών στα γόνατα κατά 2-3ο C που είναι ικανή να περιορίσει τη σπερματογένεση. Όλα αυτά δίνουν μια καλή ιδέα από το πώς πολλές καθημερινές συνήθειες μπορεί να βλάψουν την ανδρική γονιμότητα. Φαρδιά εσώρουχα και παντελόνια, συχνά διαλλείματα στους εργαζόμενους σε καθιστική θέση είναι απλές συμβουλές γονιμότητας. Επίσης μία συχνή πάθηση, η κισροκήλη, που διαγιγνώσκεται στο 15-20% των ανδρών, θεωρείται ότι έχει αρνητική επίδραση στο σπέρμα και λόγω αύξησης της θερμοκρασίας στους όρχεις. Το 40% των ανδρών με κιρσοκήλη θα έχουν επηρεασμένες παραμέτρους σπέρματος. Η αντιμετώπιση της κιρσοκήλης είναι χειρουργική. Σήμερα εφαρμόζεται η μικροχειρουργική θεραπεία που είναι και πιο αποτελεσματική με ελάχιστες επιπλοκές, και πρακτικά δεν έχει επίπτωση στον ασθενή αφού επανέρχεται την επόμενη ημέρα από το χειρουργείο στις ασχολίες του.
7. Λοιμώξεις
Στους κινδύνους που πιθανά μπορεί να προκαλέσουν υπογονιμότητα, όπως πλέον είναι γνωστό, υπεισέρχονται τόσο τα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα όσο και ύπαρξη διαφόρων μικροοργανισμών που δεν μπορούν φυσικά να ανιχνευθούν με μια απλή παρατήρηση στο μικροσκόπιο. Μικροοργανισμοί όπως N. gonorrhoeae, C. trachomatis, Trichomonas vaginalis, Ureaplasma urealiticum, είναι μερικοί μόνο από αυτούς που, για το καλό της γονιμότητας, δεν θα ήταν καλό να ανιχνεύονται στο σπερματικό υγρό! Η ύπαρξή τους ή των φλεγμονών των γεννητικών οργάνων (π.χ. προστατίτιδα, επιδιδυμίτιδα) που είναι δυνατόν να προκαλέσουν, έχουν ως αποτέλεσμα την αλλαγή στην ποιότητα του σπέρματος. Πολλές φορές οι λοιμώξεις αυτές γίνονται χρόνιες και δεν δίνουν συμπτώματα. Γι΄αυτό πρέπει κάθε άτυπη ενόχληση στην γενετική περιοχή να διερευνάται. Και δεν είναι μόνο αυτό: μια χρόνια λοίμωξη σε έναν άνδρα μπορεί να οδηγήσει στην απόφραξη των πόρων από όπου μεταφέρονται τα σπερματοζωάρια και συνεπώς μπορεί μεν να παράγονται φυσιολογικά αλλά ίσως δεν καταφέρνουν να φτάσουν στην ουρήθρα (αποφρακτική αζωοσπερμία).
8. Τραυματισμοί γεννητικών οργάνων
Τραυματισμοί των όρχεων που μπορεί να συμβούν κατά τη διάρκεια της ζωής, εάν δεν αντιμετωπιστούν άμεσα μπορεί να έχουν συνέπειες στη γονιμότητα μακροπρόθεσμα. Μπορεί όλοι να μιλούν για την σημασία της άσκησης στην διατήρηση της καλής φυσικής κατάστασης, ωστόσο η ανδρική γονιμότητα, και πιο συγκεκριμένα οι όρχεις μπορεί να «τραυματιστούν» κατά την διάρκεια αθλημάτων όπως οι πολεμικές τέχνες, αλλά και η ποδηλασία και η ιππασία, εφ’ όσον οι όρχεις δεν προστατεύονται. Η χρήση σπασουάρ κατά την άσκηση, ενός ειδικού τύπου εσωρούχου που διατίθεται σε καταστήματα αθλητικών ειδών προστατεύει τους όρχεις.
9. Κιρσοκήλη
Η κιρσοκήλη είναι ένα πολύ συχνό αίτιο ανδρικής υπογονιμότητας. Και μάλιστα ύπουλο αφού δεν δίνει συμπτώματα. Πρόκειται για διάταση και ανεπάρκεια των φλεβών των όρχεων (αντίστοιχο με τους κιρσούς στα Κάτω άκρα), με αποτέλεσμα διαταραχή στη λειτουργία των όρχεων. Η κιρσοκήλη επιδρά αργά, και πολλοί άνδρες με κιρσοκήλη εάν τεκνοποιήσουν σε νέα ηλικία δεν θα έχουν πρόβλημα. Σε σπάνιες περιπτώσεις η κιρσοκήλη παρουσιάζεται και σε παιδιά με αποτέλεσμα την αδυναμία περαιτέρω ανάπτυξης των όρχεων. Η αντιμετώπιση είναι χειρουργική (η πλέον αξιόπιστη μέθοδος είναι η μικροχειρουργική), τα δε αποτελέσματα εξαρτώνται από το πόσο επηρεασμένες είναι οι παράμετροι του σπέρματος πριν την εγχείρηση.
10. Ηλικία
Αν και οι περισσότεροι πιστεύουν ότι τα χρόνια δεν μετρούν στους άνδρες, παρά μόνο στις γυναίκες, αυτό δεν είναι απόλυτα ακριβές. Οι παράμετροι του σπέρματος μειώνονται με τα χρόνια και μελέτες από τράπεζες σπέρματος έχουν δείξει ότι μετά τα 40 έτη η μείωση είναι αισθητή. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ένας άνδρας στα 50 ή 60 δεν μπορεί να γονιμοποιήσει, αλλά σίγουρα θα είναι πιο δύσκολη η σύλληψη. Αυτό βέβαια εξαρτάται από τη γενικότερη υγεία του και πόσο έχει εκτεθεί στα προαναφερθέντα που παίζουν αρνητικό ρόλο στη γονιμότητα. Εδώ κρύβεται και η απάντηση στην τυπική ερώτηση των ανδρών που έχουν τεκνοποιήσει στο παρελθόν, αλλά 5, 10 ή 15 χρόνια μετά την γέννηση του πρώτου τους παιδιού παρουσιάζουν πρόβλημα γονιμότητας.
Τα μυστικά αυτά δείχνουν και τους τρόπους πρόληψης που θα βοηθήσουν κάθε άνδρα να διατηρήσει τη γονιμότητά του σε καλύτερο επίπεδο. Πάντως πριν αρχίσει τις προσπάθειες για σύλληψη, καλό είναι κάθε άνδρας να κάνει μια εξέταση σπέρματος σε ένα κέντρο γονιμότητας ή ειδικό εργαστήριο, μαζί με καλλιέργεια σπέρματος για την διάγνωση τυχόν λοίμωξης και με τα αποτελέσματα να επισκεφθεί ειδικό Ουρολόγο/Ανδολόγο.
Δημήτρης Χατζηχρήστου, Καθηγητής Ουρολογίας/Ανδρολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
