Στην ψυχολογία, η έννοια των ορίων αφορά συμβολικά «δυναμικά πεδία» τα οποία εμπεριέχουν κανόνες, αξίες, πλευρές της προσωπικότητας, μοτίβα συμπεριφοράς, κ.λ.π τα οποία έχουν ως στόχο:
-να αποτρέψουν τους άλλους από το να εισβάλλουν στο χώρο μας (υλικό, σωματικό και ψυχικό),
-να αποτρέψουν εμάς από το να εισβάλλουμε αντίστοιχα στο χώρο των άλλων και ,
-μας βοηθούν να διαμορφώσουμε την αίσθηση του «ποιοι είμαστε» και ποια είναι η ταυτότητά μας μέσα στον κόσμο.
Τα όρια μέσα στην Οικογένεια
Η διαμόρφωση των προσωπικών ορίων του ατόμου ξεκινά μέσα από την οικογένεια.
Στα πρώτα χρόνια της ζωής τους, τα παιδιά δεν έχουν όρια, δεν έχουν κατανοήσει ακόμα τους κοινωνικούς περιορισμούς, τα όρια των άλλων και δεν έχουν διαμορφώσει ακόμα την ταυτότητά τους και τους τρόπους για να προστατεύονται από κακοποιητικές συμπεριφορές.
Έτσι είναι ευθύνη των γονιών να προστατεύσουν το παιδί, να του μάθουν ότι στην κοινωνία υπάρχουν κάποιοι κανόνες και περιορισμοί ενώ συγχρόνως να συμβάλλουν στο να αναπτύξει υγιή αυτοεκτίμηση, αυτοπροστασία και σεβασμό προς τον εαυτό του και προς τους άλλους.
Επίσης η οικογένεια ως σύστημα, οριοθετείται και διαφοροποιείται από άλλες ομάδες, αποτελώντας συγχρόνως μέρος του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.
Η οριοθέτηση της οικογένειας αφορά τους εξής παράγοντες:
-φυσικός χώρος (σωματική εγγύτητα- απόσταση),
–ψυχολογικός χώρος (βαθμός απόστασης ή εγγύτητας στις σχέσεις των μελών),
-χρόνος που περνάνε τα μέλη μαζί αλλά και χωριστά έξω από την οικογένεια,
-ιδιωτικός χώρος και υλικά αγαθά (κατοικία και ιδιωτικά δωμάτια των μελών,
–περιουσιακά στοιχεία και αντικείμενα, σε ποιον ανήκει τι),
-σχέσεις με την ευρύτερη κοινωνική ομάδα (συγγενείς, φίλοι, κοινότητα,
-με ποιους «επιτρέπεται» ή επιλέγουμε να κάνουμε παρέα και με ποιους όχι),
-τρόπος ζωής,
–νοοτροπίες,
-σύστημα αξιών και κανόνες της οικογένειας,
-αποδεκτές και μη αποδεκτές συμπεριφορές,
-ανάπτυξη αυτοσεβασμού και σεβασμού των άλλων, κλπ.
Όλα τα παραπάνω μπορούν να διαφέρουν από οικογένεια σε οικογένεια.
Τα ευέλικτα όρια στην οικογένεια
«Όταν μια οικογένεια έχει ανοιχτά- ευέλικτα όρια, προσαρμόζει τους παραπάνω παράγοντες ανάλογα με τις συνθήκες που προκύπτουν και το αναπτυξιακό στάδιο των μελών της.
Έτσι μπορεί να εξελίσσεται, να διαχειρίζεται τις συγκρούσεις αποτελεσματικά, να δέχεται νέες εμπειρίες και να εγκαταλείπει παλιές συμπεριφορές και νοοτροπίες οι οποίες πλέον δεν βοηθούν στην εξέλιξή της», αναφέρει η κ. Ειρήνη Γελέκη – Ψυχολόγος ΜSc- Ψυχοθεραπεύτρια, πτυχιούχος Τμήματος Ψυχολογίας, ενώ προσθέτει:
«Τα μέλη ενός τέτοιου οικογενειακού συστήματος νιώθουν ότι μπορούν να εκφραστούν ανοιχτά, να επικοινωνήσουν αρμονικά μεταξύ τους και να λάβουν το σεβασμό και την αποδοχή των άλλων μελών.
Νιώθουν επίσης ότι υπάρχει ένα πλαίσιο ασφάλειας μέσα από κανόνες που προάγουν τον αλληλοσεβασμό, προστατεύουν τη σωματική και ψυχική τους ακαιρεότητα και είναι προσαρμόσιμοι και κατάλληλοι για το κάθε μέλος».
Τα άκαμπτα όρια στην οικογένεια
Μια οικογένεια με κλειστά- άκαμπτα όρια είναι απομονωμένη από τις εξωτερικές επιδράσεις, δεν δέχεται νέες πληροφορίες και εμπειρίες, δεν προσαρμόζεται εύκολα στις αλλαγές και παραμένει προσκολλημένη σε παλιούς κανόνες και τρόπους συμπεριφοράς οι οποίοι δεν βοηθούν στην εξέλιξη των μελών της και βιώνονται ως καταπιεστικοί.
Στα κλειστά οικογενειακά συστήματα τα μέλη της μπορεί να γίνονται αποδεκτά υπό προϋποθέσεις, να φοβούνται να εκφραστούν και να μην υπολογίζεται η γνώμη όλων, οι σχέσεις μεταξύ τους να είναι πιο απόμακρες, ή να ρυθμίζονται μέσω απειλών απόρριψης ή τιμωρίας και γενικότερα υπάρχει μια αίσθηση αυστηρού ελέγχου και επιβολής εξουσίας από κάποια μέλη προς τα άλλα.
Τέλος, μια οικογένεια με υπερβολικά ανοιχτά όρια δεν προστατεύεται από τον εξωτερικό κόσμο και είναι αποδιοργανωμένη.
Τα μέλη αυτής της οικογένειας μπορεί να νιώθουν ότι δεν έχουν κανέναν να στηριχθούν, νιώθουν ανασφάλεια και έλλειψη προστασίας ή μπορεί να δρουν με έναν χαώδη τρόπο χωρίς να γνωρίζουν την προσωπική τους ταυτότητα ή να μην σέβονται τα προσωπικά τους όρια και τα όρια των άλλων.
Διαμόρφωση εσωτερικών ορίων
Κατ’ επέκταση τα όρια του κάθε ατόμου αφορούν τους παράγοντες που αναφέρθηκαν παραπάνω και ξεκινούν να διαμορφώνονται μέσω της αλληλεπίδρασής του με την οικογένειά του.
Ανάλογα με την ποιότητα των ορίων που έχουν οι γονείς ως ξεχωριστά άτομα αλλά και στη μεταξύ τους σχέση, λειτουργούν ως παράδειγμα για τα παιδιά τους και μπορεί να επηρεάσουν την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους.
Έτσι διαμορφώνονται και τα εσωτερικά όρια τα οποία έχουν σχέση με την ευθύνη απέναντι στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας, την ψυχική προστασία του εαυτού μας, αλλά και την διαφοροποίηση από τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές των άλλων.
Τα άκαμπτα- πολύ αυστηρά όρια
Τα άκαμπτα- πολύ αυστηρά όρια ή τα πολύ ανοιχτά- χαώδη όρια προκαλούν δυσλειτουργίες.
Ένας άνθρωπος που δεν ελέγχει τα όρια του δεν μπορεί να αναπτύξει ενσυναίσθηση και να έχει επίγνωση των ορίων των άλλων.
Στην πιο έντονη δυσλειτουργία περιλαμβάνονται οι κακοποιητικές συμπεριφορές.
Ανύπαρκτα ή ελλιπή όρια
Σε άλλες περιπτώσεις ανύπαρκτων ή ελλιπών ορίων μπορεί κάποιος να γίνεται αποδέκτης κακοποίησης ή χειραγώγησης επειδή δεν έχει αναπτύξει την προστασία του εαυτού του και δεν ξέρει πώς να πει «όχι» και να εκφράσει τα θέλω του.
Επίσης, τα ελλιπή όρια μπορεί να κάνουν το άτομο να νιώθει υπεύθυνο για τα συναισθήματα και τις πράξεις των άλλων ή να μην έχει ξεκάθαρη επίγνωση των ορίων των άλλων και να εμπλέκεται σε δικά τους θέματα σαν να ήταν δικά του.
Πολύ κλειστά- άκαμπτα εσωτερικά όρια
Τέλος, ένα άτομο με πολύ κλειστά- άκαμπτα εσωτερικά όρια, μπορεί να έχει πολύ αυστηρούς εσωτερικούς κανόνες το οποίο εκφράζεται σε υπερβολική ανάγκη για έλεγχο, άκαμπτο τρόπο σκέψης, αποφυγή συναισθηματικής εγγύτητας, κλπ.
Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η ποιότητα των ορίων είναι σημαντική για την ψυχοσυναισθηματική μας ανάπτυξη και την υγιή αλληλεπίδραση με τους άλλους.
Τα ευέλικτα όρια είναι λειτουργικά, προάγουν την εξέλιξη στο άτομο και στις σχέσεις.
Αυτό σημαίνει ότι μπορούν να είναι άλλοτε πιο ανοιχτά και άλλοτε πιο κλειστά και να αναθεωρούνται όταν οι εκάστοτε συνθήκες και αλλαγές το απαιτούν διατηρώντας παράλληλα και τον αλληλοσεβασμό.