Αν στην αρχή του 2020 ζητούσαμε από κάποιον να κάνει ελεύθερους συνειρμούς γύρω από την λέξη μάσκα, πιθανότατα να μας έλεγε καρναβάλια, παιδικές Απόκριες ή τον Οσκαρικό Τζόκερ που την αρχή του έτους είχε κατακλύσει το μυαλό των σινεφίλ.
Τώρα, στο τέλος του έτους τα περιθώρια της φαντασίας και των συνειρμών έχουν στενέψει: η πραγματικότητα έχει κυριαρχήσει στο μυαλό, ένα τολμηρό σενάριο επιστημονικής φαντασίας παίχτηκε και συνεχίζει να παίζεται ζωντανά, περιμένοντας όλοι με αγωνία το τέλος.
Η λέξη μάσκα τώρα δυσκολεύεται να ανασύρει κάτι άλλο από την μνήμη, πέρα από αυτό το άχαρο ύφασμα που όλοι φοράμε για την προστασία μας, τη δική μας και των άλλων, ανελλιπώς στην καθημερινότητά μας.
Η καθημερινότητα της μάσκας
Η μάσκα με τις 2020 μορφές: η μάσκα που εμποδίζει το χαμόγελο να φανεί, που φιλτράρει την κοντινή επαφή, που προκαλεί φόβο απέναντι στον άλλον αφού τον σηματοδοτεί ως απειλή, που προκαλεί ευθύνη και ενοχή αφού κι ο ίδιος εαυτός είναι απειλή.
Η μάσκα που δεν έχει αφήσει δύο νέα πρόσωπα που γνωρίστηκαν να αναγνωριστούν, η μάσκα που στα παιδάκια την πρώτης δημοτικού έκρυψε τα προσωπάκια των νέων συμμαθητών τους, που έκανε την μορφή των άγνωστων προσώπων αντιληπτή ως ήμισυ, που στο πρώτο διαδικτυακό μάθημα του webex, έκανε πολλά παιδιά να πιστέψουν πώς συνδέθηκαν λάθος αφού ως συντονιστής της ομάδας εμφανιζόταν ένα άγνωστο πρόσωπο, με μάτια, μύτη και χείλια, που δεν ήταν αυτή η δασκάλα της μουσικής.
Η μάσκα που στα γραφεία των ειδικών ψυχικής υγείας μπορεί να πήρε για μερικούς και μια άλλη μορφή, αυτή της απελευθέρωσης:
απελευθέρωση από μια εικόνα του εαυτού που κάποιος δεν μπορεί να αποδεχτεί και νιώθει χαρά που μπορεί να την κρύβει και να κινείται στον κόσμο με καλυμμένο πρόσωπο και ως ίσο προς ίσο, έως απελευθέρωση από ένα φόβο καταδίωξης, ως ευκαιρία να ζητήσει κάποιος βοήθεια και να αποκαλυφθεί, χωρίς να αποκαλυφθεί.
Η μάσκα που αποκάλυψε σε χώρους εργασίας νέα πρόσωπα, πιο σκληρά, από εργοδότες που εκμεταλλεύτηκαν τις συγκυρίες, έως συναδέλφους που ο φόβος της επιβίωσης έβγαλε στο προσκήνιο αδίστακτες συμπεριφορές.
Οι μάσκες που έπεσαν μέσα στις οικογένειες και έφεραν αντίκρυ τον έναν στον άλλον για να κοιταχτούν και να δουν αν αναγνωρίζονται.
Που έπεσαν ανάμεσα στις στενές σχέσεις για να φανεί αν υπάρχει πίσω τους κάποια ζεστασιά.
Μάσκα και προσωπείο
Αν λοιπόν στη συγκυρία που ζούμε η υγειονομική μάσκα σηματοδοτεί την κρίση, μια κρίση που ξεκίνησε ως επιδημιολογική για να εξελιχθεί σε οικονομική, κοινωνική και τελικά ηθική, μπορούμε να πούμε πως η μάσκα αποκάλυψε τα προσωπεία μας.
Κατά τη ορολογία της ραϊχικής ανάλυσης του χαρακτήρα, το προσωπείο αποτελεί το πρώτο και επιφανειακό στρώμα από τα τρία στρώματα της βιοφυσικής δομής του ανθρώπου, είναι το κοινωνικά αποδεκτό προσωπείο κάτω από το οποίο κρύβεται ο χαρακτήρας του ατόμου, που περιλαμβάνει μη αποδεκτά χαρακτηριστικά.
Με τη σειρά του το διάμεσο αυτό στρώμα, ο χαρακτήρας, σκεπάζει το βαθύτερο, βιολογικό στρώμα, τον «υγιή πυρήνα» του ανθρώπου, σαν μια προσπάθεια για να τον προστατέψει, που όμως τελικά τον καθιστά απροσπέλαστο.
Η ραϊχική χαρακτηροαναλυτική ψυχοθεραπεία για το προσωπείο
Σε αυτήν την προσπάθεια έρχεται η ραϊχική χαρακτηροαναλυτική ψυχοθεραπεία για να διακρίνει τα δυσλειτουργικά και άκαμπτα στοιχεία του χαρακτήρα, ώστε να τα μαλακώσει και να υπάρξει πρόσβαση στον εσωτερικό πυρήνα, που βρίσκονται τα υγιή συναισθήματα και η χαρά.
Όπως πολύ ξεκάθαρα περιγράφει ο Βίλχελμ Ράιχ στην εισαγωγή του βιβλίου του Η Μαζική Ψυχολογία του Φασισμού, «το προσωπείο αποτελεί το επιφανειακό επίπεδο της ύπαρξης που ο μέσος άνθρωπος είναι συγκρατημένος, ευγενικός, συμπονετικός, υπεύθυνος και ευσυνείδητος.
Ο επιφανειακός αυτός φλοιός της κοινωνικής συνεργασίας στηρίζεται πάνω σε ένα δεύτερο, διάμεσο στρώμα, τον χαρακτήρα, που εκεί [μπορεί] να βρίσκονται σαδιστικές, ζηλόφθονες, δευτερογενείς ορμές (…)
Το αντικοινωνικό αυτό στοιχείο μέσα στον άνθρωπο γεννιέται από την καταπίεση των αρχέγονων βιολογικών ορμών.
Το τρίτο και βαθύτερο στρώμα είναι ο «βιολογικός πυρήνας».
Εκεί στα μύχιά του ο άνθρωπος είναι, κάτω από ευνοϊκές κοινωνικές συνθήκες, ένα τίμιο, εργατικό και συνεργατικό ζώο, που ξέρει να αγαπά, αλλά και να μισεί, όταν υπάρχει βάσιμος λόγος.
Μόνο που δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση χαρακτηροαναλυτικής θεραπείας, να φτάσουμε σήμερα σε εκείνο το βαθύτατο και ελπιδοφόρα στρώμα, αν δεν παραμερίσουμε πρώτα τη νόθα ψευτοκοινωνική επιφάνεια.
Όταν όμως πέσει το προσωπείο της καλλιέργειας, δεν παρουσιάζεται απευθείας η φυσική κοινωνικότητα, αλλά μόνο η διαστρεβλωμένη σαδιστική πλευρά του χαρακτήρα.»
Η κρίση ως ευκαιρία αλλαγής
Μια κρίση σε προσωπικό επίπεδο συνήθως γίνεται μια ευκαιρία για αλλαγή – μια οδός για την οποία είναι η ψυχοθεραπεία.
Σε συλλογικό επίπεδο η κρίση μπορεί να είναι πάλι μια ευκαιρία για συλλογισμό και αλλαγή, αρκεί να αφουγκραστούμε το φόβο μας, να αναγνωρίσουμε την αδυναμία μας ως ανθρώπινα όντα απέναντι σε απειλές, να αναλογιστούμε τις ευθύνες μας ως κοινωνικά όντα, και να έρθουμε σε επαφή με τη ζεστασιά που σε αυτές τις στιγμές η αλληλεγγύη και η συντροφικότητα μόνο μπορεί να μας προσφέρει, όπως στο μικρό παιδί η αγκαλιά της μαμάς του.
Της Κατερίνα Παπανικολάου – Ψυχολόγου