Ο άνθρωπος δεν είναι παντοδύναμος στο χώρο και τον χρόνο που ζει. Κι αυτό το απέδειξε η πρόσφατη πανδημία που ζούμε, καθιστώντας μας ευάλωτους, τόσο “μικρούς” ν αντιμετωπίσουμε έναν πρωτόγνωρο κίνδυνο για την ανθρωπότητα.
Η σχέση μας με την Φύση, το Περιβάλλον, καθορίζει την Ύπαρξή μας.
Ήρθε ο καιρός, του επαναπροσδιορισμού της σχέσης μας με το Περιβάλλον, τον εαυτό μας και τους γύρω μας.
“Μεγαλώνοντας σε μια παραδοσιακή οικογένεια άμεσα συνδεδεμένος τόσο με το φυσικό περιβάλλον όσο και το ανθρωπογενές περιβάλλον της κοινότητας, συνειδητοποίησα από πολύ μικρός, μέσα από τα όρια της φυσικής πραγματικότητας και την αμεσότητα των κινδύνων, ότι ο άνθρωπος είναι ενσωματωμένος κι όχι επικυρίαρχος της φύσης και ότι μπορεί να ισορροπήσει μέσα στο φυσικό του περιβάλλον μονάχα αν συνειδητοποιήσει το «συμφέρον» του, δηλαδή πως μόνο σε πλήρη αρμονία με αυτό μπορεί να επιβιώσει και να εξελιχθεί ως είδος.”
Ψυχική ανθεκτικότητα τον καιρό της πανδημίας
Αυτή όμως η κουλτούρα της ενσωμάτωσης και της ενιαίας φύσης των πραγμάτων διεμβολίζεται από μια συνεχόμενη ροή του σύγχρονου ανθρώπου προς τη σχάση του με την πραγματικότητα του φυσικού κόσμου.
Διαμορφώνει δηλαδή ο άνθρωπος μια νέα αντίληψη, όπου θεωρεί το ανθρώπινο είδος κυρίαρχο του φυσικού κόσμου, μια θεώρηση που έγινε αδιάλειπτη συνήθεια, ώσπου συνέβη το απροσδόκητο.
Αυτό που ζούμε σήμερα με την πανδημική εξάπλωση του κορωνοϊού είναι πρωτόγνωρο και σίγουρα δεν πιστεύαμε πως θα συμβεί σε μας, που ως γενιά ήμασταν αποστασιοποιημένοι από την αίσθηση τέτοιων κινδύνων, κι επιπλέον είχαμε υφάνει στο συλλογικό μας υποσυνείδητο την αίσθηση μιας άτρωτης ανθρώπινης φύσης στηριζόμενοι στην παντοδυναμία της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Ζούμε επομένως στο πετσί μας κι όχι θεωρητικά την εποχή του τέλους των βεβαιοτήτων και των ψευδαισθήσεων της ανθρώπινης παντοδυναμίας.
Συνάμα η πανδημία μας βρίσκει σε μια ιστορική περίοδο όπου η κλιματική αλλαγή, αλλά και η κυρίαρχη παντοδυναμία της ψηφιακής πραγματικότητας συνθέτουν ένα εύθραυστο σκηνικό όπου γίνεται φανερό πως αυτό που θα καθορίζει την προσαρμογή είναι ο βαθμός της ψυχικής ευαλωτότητας ή αντιθέτως της ψυχικής ανθεκτικότητας, ή με άλλα λόγια ο βαθμός της δέσμευσης και το νόημα που της αποδίδουμε.
Η φύση άμεσα συνδεδεμένη με τον άνθρωπο
Η νομοτέλεια της ενότητας και της αλληλεξάρτησης των φυσικών παραγόντων, μεταξύ των οποίων και ο άνθρωπος, καθιστά άμεσα συνδεδεμένες και τις δύο παραπάνω «απειλές» για το ανθρώπινο είδος, τους ιούς και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.
Όπως υποστηρίζουν ειδικοί του ΟΗΕ για τη βιοποικιλότητα (IPBES) είναι «μία και η ίδια κρίση» λέγοντας πιο συγκεκριμένα:
«Η αλλαγή χρήσεων γης, η διεύρυνση και η εντατικοποίηση της γεωργίας, καθώς και το εμπόριο, μια παραγωγή και κατανάλωση που δεν είναι βιώσιμα, διαταράσσουν τη φύση και αυξάνουν τις επαφές ανάμεσα στην άγρια ζωή, τα κτηνοτροφικά ζώα, τους παθογόνους παράγοντες και τον άνθρωπο. Στρώνουν τον δρόμο προς τις πανδημίες».
Και καλούν τους κυβερνώντες -κι όλους μας- για «βαθιές αλλαγές προκειμένου να προλάβουμε τις πανδημίες» ώστε να μην είμαστε πλέον αναγκασμένοι απλώς να διαχειριζόμαστε και να ελέγχουμε τις πανδημίες όταν εμφανίζονται.
Αλλαγές που τάσσονται υπέρ της μείωσης του αποτυπώματος του ανθρώπου στη φύση: μείωση της αποψίλωσης των δασών και της καταστροφής των οικοτόπων, μείωση του εμπορίου άγριων ζώων, επανεπινόηση του γεωργικού και οικονομικού μοντέλου γενικότερα προκειμένου να μειωθούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες που είναι γνωστές για τις αρνητικές περιβαλλοντικές συνέπειές τους (παραγωγή φοινικελαίου, τροπική ξυλεία, μεταφορικές υποδομές, κτηνοτροφία).
Σύνδεση εμπειρικού με το πραγματικό
Οι άνθρωποι λοιπόν μεταξύ ευαλωτότητας και ανθεκτικότητας αναζητούμε το λόγο που θα μετασχηματίσει τον εαυτό μας και τον κόσμο.
Όπως, όμως, συμβαίνει σε κάθε μετάβαση έτσι και τώρα χρειαζόμαστε μια υπέρβαση, μια νέα πληροφορία που θα οδηγήσει στην ανασύνθεση της Αλήθειας.
Η νέα πληροφορία έρχεται μέσα από την εστίαση στο Φως και τη διασύνδεση δύο μεγάλων φιλοσοφικών πυλώνων που αρμολογούν την ανθρώπινη ύπαρξη, το «Εν αρχή ην ο Λόγος» ή/και το «Εν αρχή ην το Φως».
Στην ουσία μέσα από την παραπάνω αρμονική ενότητα επιχειρούμε τη διασύνδεση του εμπειρικού με το πραγματικό, ή σε ένα περισσότερο συμβολικό τόπο τη σχέση ανάμεσα στη δύναμη των λέξεων και αυτή του ορατού.
Στην ισομερή κατανομή στην ανθρώπινη συνείδηση των στοιχείων «λέξη, εικόνα» και στον ισχυρό προβληματισμό που αναδύεται από το αν υπάρχει το μη αναπαραστάσιμο και αν σε αυτό μπορούμε να δώσουμε μια συγκεκριμένη εννοιολογική μορφή.
Παραδείγματος χάρη, όπως ειπώθηκε πιο πάνω, η πανδημία είναι στην ουσία μια αναπαράσταση της κλιματικής αλλαγής, είναι ένα χνάρι της.
Σε μια συγκυρία όπου η τεχνολογική τύφλωση δεν μας επιτρέπει να εστιάσουμε με ρεαλισμό στις ήδη υπάρχουσες συνέπειες της αλλαγής στο κλίμα παγκοσμίως.
Μοιάζει σαν ο άνθρωπος πλέον να μην πιστεύει στα μάτια του και να σχετικοποιεί τα πάντα, είναι όμως αναγκασμένος πλέον να δει τη γυμνή αλήθεια.
Κριτικός ρεαλισμός
Η ανασύνθεση αυτή στη σχέση του εμπειρικού με το πραγματικό χρειάζεται τους δικούς της επιστημολογικούς ελιγμούς και μια τέτοια στροφή μπορεί να είναι προς τον κριτικό ρεαλισμό.
Βασικός στόχος της μεθοδολογικής αυτής επιλογής είναι η δυνατότητα που ανοίγει για μια ταυτόχρονη ανάλυση των δομικών αιτιοτήτων που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της ταυτότητας των ατόμων (και φυσικά των δομικών αναπαραστάσεων τους σχετικά με τους παραπάνω παραμέτρους:
κλιματική αλλαγή, πανδημία, ψηφιακή παντοδυναμία), καθώς και των ατομικών και συλλογικών αναπαραστάσεων των ιδίων σχετικά με τις δομικές αυτές αιτιότητες.
Πώς μπορούμε να στηρίξουμε στην ψυχοθεραπευτική πράξη την παραπάνω μεθοδολογική στροφή, τι μπορούμε να κάνουμε;
Θα στηριχθούμε πάνω σε κάποιες παραδοχές.
Αυτογνωσία μέσα από την ψυχοθεραπεία
Ξεκινάμε με μια βασική παραδοχή: οι άνθρωποι που ξεκινούν το ταξίδι της ψυχοθεραπείας δεν είναι ασθενείς, μα θα λέγαμε αντιθέτως πως είναι σθεναροί συνταξιδιώτες προς την αυτογνωσία.
Συνεχίζουμε με μια δεύτερη παραδοχή: για τους θεραπευόμενους η ψυχοθεραπεία είναι ένας τόπος «απομόνωσης» και αλλαγής, μια νησίδα στο χάρτη που υπομνύει την ανάγκη νοηματοδότητησης της ύπαρξης, μια προσπάθεια να ορίσουν τις συντεταγμένες του προσωπικού τους νοήματος.
Η ψυχοθεραπεία είναι στραμμένη στην ύπαρξη και στα θεμελιώδη ερωτήματα και στις αγωνίες που αυτή κουβαλά:
ζωή-θάνατος, υγεία-ασθένεια, μοναξιά-συντροφικότητα, ελευθερία-περιορισμός, κλπ. Είναι κατά κάποιο τρόπο η ψυχοθεραπεία ένα ταξίδι, μια περιπλάνηση στο χώρο του ανοίκειου και του διαφορετικού.
Και ολοκληρώνουμε με μια τρίτη παραδοχή:
Η ψυχοθεραπεία εμβαθύνει στις προσωπικές διαδρομές των θεραπευομένων και συνάμα στις κοινωνικές διεργασίες που τις συνθέτουν.
Κριτική ρεαλιστική οπτική στην ψυχοθεραπεία
Τονίζω εμφατικά τις «κοινωνικές διεργασίες», διότι με βάση το συγκεκριμένο επιστημολογικό παράδειγμα επιχειρείται η κατανόηση ευρύτερων θεμάτων ταυτότητας, ηθικής και συστημάτων του σύγχρονου πολιτισμού σε σχέση με τη διαμόρφωση της εικόνας του εαυτού και της κοινωνικής ταυτότητας, σε σχέση δηλαδή με τις διεργασίες συγκρότησης της υποκειμενικότητας.
Η υιοθέτηση μιας κριτικής ρεαλιστικής οπτικής στην ψυχοθεραπεία επιτρέπει την σε βάθος μελέτη, τόσο του υποκειμενικού νοήματος που αποδίδεται στον κοινωνικό κόσμο, καθώς και των γλωσσοκοινωνικών όρων δόμησής του, όσο και των ευρύτερων κοινωνικών διαδικασιών και πρακτικών που επηρεάζουν καθοριστικά τις εκάστοτε νοηματοδοτήσεις.
Μέσα από αυτή τη ματιά αποδεχόμαστε την πολλαπλότητα των υποκειμενικών ερμηνειών των κοινωνικών φαινομένων, και ταυτόχρονα την οντολογική αλήθεια τους.
Επί της ουσίας ο κριτικός ρεαλισμός θέτει εκ νέου τη σημασία του «πλαισίου» στην υποκειμενική δόμηση της πραγματικότητας.
Η εξατομίκευση της ύπαρξης
Γίνεται επομένως σαφές πως με βάση την παραπάνω ερμηνευτική αντίληψη ο θεραπευτικός λόγος, σε αντίθεση με τον κατακερματισμό και την κατεύθυνση του σε υποκειμενικές λύσεις, καλείται να βοηθήσει τον άνθρωπο να ορίσει συγκεκριμένες, θεμελιώδεις και εν πολλοίς αδιαμφισβήτητες αλήθειες.
Ίσως αυτό που συνθέτει τη νέα αντίληψη είναι η πεποίθηση πως η ψυχοθεραπεία αντιπροσωπεύει μια «απόδραση» από την προσωπικότητα, προκειμένου το υποκείμενο αναζητώντας την φύση της πραγματικότητας να συναντά τον εαυτό του.
Μεταξύ εαυτού και κόσμου μεσολαβεί ο άλλος, μα ο σημερινός άνθρωπος στα πλαίσια της εξατομίκευσης μοιάζει να έχει χάσει το σημαντικότερο στοιχείο αυτοαναφοράς του, τους άλλους.
Η αυτοαντίληψη και η διαμόρφωση της προσωπικότητας
Η αυτοαντίληψη σχετίζεται όμως με το καθρέφτισμα των αντιλήψεών μας στο κοινωνικό σώμα, ο άνθρωπος δηλαδή διαμορφώνει την προσωπικότητά του σε σχέση με τους άλλους, ορίζει τις προσωπικές του συντεταγμένες στο σύμπαν των σχέσεων.
Η εξατομίκευση της ύπαρξης οδηγεί τους ανθρώπους σε μια βιωματική ασυνέχεια της αφηγηματικής τους ταυτότητας και ενδεχομένως σε ένα κενό ύπαρξης και νοηματοδότησης της εμπειρίας.
Η ανάγκη επομένως του ανήκειν καθίσταται εμπροσθοβαρής και αναδύει τη σημασία του κύκλου των δικών μας ανθρώπων, και ειδικά στις μέρες μας των συγγενών «εξ’ αγχιστείας».
Αντιστοίχως μπορούμε να κατανοήσουμε πως οι εμπειρίες που θεωρούμε πως έχουν έναν ατομικό χαρακτήρα διαθέτουν στην πραγματικότητα, σε μεγάλο βαθμό, κοινωνικό και συλλογικό περιεχόμενο.
Και να κατανοήσουμε επίσης ότι συχνά οι ψυχικές διαφορές δεν είναι τίποτα περισσότερο από διαφορές στην κοινωνική θέση και στις κοινωνικές επιδιώξεις.
Αυτή ακριβώς η διττή όψη των νεωτερικών κοινωνικών εμπειριών, που αιωρούνται μεταξύ του θεσμικού και του ψυχικού, επιθυμώ να καταγράψω εδώ σε συνάρτηση με την αναζήτηση του εαυτού και του κόσμου στην ψυχοθεραπευτική πράξη, μέσα από την βιωματική καταγραφή της άσκησης «γίνε ο ιστορικός του εαυτού σου».
Γιώργος Γιαννούσης, Ψυχοθεραπευτής
