Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία είναι μία από τις σημαντικότερες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, που επικεντρώνεται στην κατανόηση και την επεξεργασία του τρόπου με τον οποίο ο θεραπευόμενος διαμορφώνει τις πεποιθήσεις του και νοηματοδοτεί τις καταστάσεις γύρω του.
Η απώλεια της ικανότητας ενός ατόμου να αναπαριστά την πραγματικότητα με αντικειμενικό τρόπο αποτελεί αίτιο ψυχολογικών συμπτωμάτων όπως η θλίψη, το άγχος, το αίσθημα αδιεξόδου κ.λπ. Παραδείγματα γνωσιακών «λαθών» είναι:
n Η τάση του καταθλιπτικού ατόμου να γενικεύει τις αποτυχίες της ζωής του και να ερμηνεύει τα γεγονότα μόνο με βάση την ανεπάρκειά του ή να περιμένει ότι δεν θα αγαπηθεί ποτέ οδηγώντας τον εαυτό του σε αποφυγές και στην απομόνωση.
n Στα άτομα με κρίσεις πανικού, η τάση τους να παρερμηνεύουν κάθε αθώο σωματικό σύμπτωμα και να καταστροφολογούν για τη φύση και τις συνέπειές του αποτελεί μηχανισμό που διατηρεί τις κρίσεις (π.χ. «η ταχυκαρδία μου είναι ένδειξη ότι θα πάθω έμφραγμα»).
Η γνωσιακή θεραπεία βασίζεται στη συνεργατικότητα της θεραπευτικής σχέσης. Ο θεραπευτής χρησιμοποιεί τη σωκρατική ή μαιευτική μέθοδο προκειμένου να αποσπάσει τις ρητές και άρρητες αρνητικές πεποιθήσεις του θεραπευομένου.
Θεραπευτής και θεραπευόμενος συνομιλούν, επεξεργάζονται τη σκέψη του δεύτερου και οδηγούνται σε νέα λογικά συμπεράσματα της πραγματικότητας. Καθώς επεξεργάζεται ο ασθενής τους φόβους και τις ιδέες του, ανακαλύπτει σταδιακά τη δυνατότητά του να νιώθει χαρά μέσα από την αλλαγή της ίδιας του της σκέψης.
Η γνωσιακή ψυχοθεραπεία είναι μια βραχείας διάρκειας θεραπεία (τουλάχιστον 20 συνεδρίες) με ξεκάθαρους θεραπευτικούς στόχους. Οι ασκήσεις για το σπίτι (homework) είναι κεντρικό κομμάτι της και στοχεύουν ανάμεσα σε άλλα στην ενεργοποίηση του θεραπευομένου απέναντι στο πρόβλημά του και στην επιτάχυνση του θεραπευτικού αποτελέσματος.
Η θεραπεία γίνεται κατά βάση ατομικά αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις εφαρμόζεται και ομαδικά, όπως π.χ. στη θεραπεία του κοινωνικού άγχους. Αποτελεί σήμερα μία από τις αποτελεσματικότερες ψυχοθεραπείες για την κατάθλιψη, το άγχος, τις διαταραχές πρόσληψης τροφής, τις ψυχοσεξουαλικές διαταραχές, τις διαπροσωπικές δυσκολίες κ.ά.