Σε κάθε άρθρο που αναφέρεται στην υγιεινή διατροφή ή τις τροφές που μας προστατεύουν από ασθένειες, διαβάζουμε για τη μεγάλη αξία των αντιοξειδωτικών. Τι είναι όμως τα αντιοξειδωτικά και πόσο πραγματικά μας βοηθούν στο να διατηρήσουμε την καλή μας υγεία; Είναι πράγματι ωφέλιμα ή πρόκειται για έναν ακόμα μύθο της βιομηχανίας των διατροφικών συμπληρωμάτων;
Ας ορίσουμε αρχικά τα αντιοξειδωτικά. Πρόκειται για ουσίες, φυσικές ή τεχνητές, όπως οι βιταμίνες C και Ε, το β-καροτένιο, το λυκοπένιο, οι ανθοκυανίνες και αμέτρητες άλλες, που εμποδίζουν ή καθυστερούν κάποιες βλάβες των κυττάρων μας. Ο τρόπος που το κάνουν αυτό είναι καταπολεμώντας τις ελεύθερες ρίζες, ασταθή μόρια που δημιουργούνται στα κύτταρά μας κατά τη μετατροπή της τροφής σε ενέργεια, μετά από άσκηση ή μετά από έκθεση του οργανισμού στον καπνό του τσιγάρου, την ατμοσφαιρική ρύπανση και την υπεριώδη ακτινοβολία.
Οι ελεύθερες ρίζες, όταν ξεπερνούν κάποιο όριο, είναι υπεύθυνες για το λεγόμενο οξειδωτικό στρες, μια κατάσταση που μπορεί να πυροδοτήσει βλάβες στα κύτταρα, λόγω μιας περίπλοκης διαδικασίας ανταλλαγής ιόντων μεταξύ των ριζών και των μορίων των κυττάρων. Καθώς όπως είδαμε, αυτές δε δημιουργούνται μόνο από εξωγενείς παράγοντες αλλά και από τον ίδιο το μεταβολισμό μας, το σώμα μας είναι προγραμματισμένο να ρυθμίζει τη δράση τους, είτε με τη βοήθεια θρεπτικών συστατικών που λαμβάνει από τις τροφές είτε με μηχανισμούς επιδιόρθωσης των βλαβών των κυττάρων. Τα αντιοξειδωτικά συστατικά των τροφών πρακτικά απενεργοποιούν την ανταλλαγή των ιόντων, «δωρίζοντας» τα δικά τους ιόντα και αποτρέποντας την «αρπαγή» ιόντων από τα κύτταρα.
Τα αντιοξειδωτικά συστατικά ήρθαν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος τη δεκαετία του ’90, όταν οι επιστήμονες κατάφεραν να κατανοήσουν τη ζημιογόνο δράση των ελεύθερων ριζών στα αρχικά στάδια της αρτηριοσκλήρωσης. Σύντομα, η δράση αυτή συνδέθηκε και με πολλές άλλες χρόνιες νόσους, ενώ ταυτόχρονα κάποιες έρευνες έδειχναν πως όσοι είχαν μια διατροφή φτωχή σε τροφές που περιέχουν αντιοξειδωτικά, διέτρεχαν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης αυτών των νόσων. Πριν όμως βγουν ξεκάθαρα συμπεράσματα για τη συσχέτιση των αντιοξειδωτικών και της προστασίας από εκφυλιστικές παθήσεις, τα αντιοξειδωτικά παρήλαυναν στις διαφημίσεις εμπλουτισμένων τροφίμων και συμπληρωμάτων διατροφής ως η λύση για την πρόληψη πάσας νόσου.
Πράγματι, μια διατροφή που περιλαμβάνει πολλά λαχανικά και φρούτα συμβάλει αποδεδειγμένα στη σωστή λειτουργία του οργανισμού, μειώνοντας τον κίνδυνο πολλών ασθενειών, όπως ο διαβήτης, η απώλεια όρασης, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, ο καρκίνος, κ.ά.
Είναι όμως τα αντιοξειδωτικά που περιέχονται σε φρούτα και λαχανικά αυτά που μας προστατεύουν από το οξειδωτικό στρες και τις οργανικές δυσλειτουργίες; Και πόσο μας ωφελεί η επιπλέον λήψη τους μέσω εμπλουτισμένων τροφών και συμπληρωμάτων;
Δεν είναι λίγες οι έρευνες που αποδεικνύουν πως τα αντιοξειδωτικά, και συγκεκριμένα η λήψη μεγάλων ποσοτήτων συγκεκριμένων τροφών ή συμπληρωμάτων διατροφής που περιέχουν αντιοξειδωτικά, δε μειώνει τον κίνδυνο παθήσεων. Αντιθέτως, υπερβολική λήψη τους μπορεί να συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης κάποιων ασθενειών. Για παράδειγμα, συμπληρώματα με υψηλές συγκεντρώσεις β-καροτένιου αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του πνεύμονα στους καπνιστές, ενώ όσα περιέχουν μεγάλες δόσεις βιταμίνης Ε αυξάνουν τον κίνδυνο καρκίνου του προστάτη και αιμορραγικού εγκεφαλικού επεισοδίου. Εξίσου επικίνδυνη είναι η ταυτόχρονη λήψη αντιοξειδωτικών συμπληρωμάτων και φαρμάκων όπως τα αντιθρομβωτικά, ενώ στην περίπτωση ασθενών με καρκίνο τα επιστημονικά ευρήματα είναι διφορούμενα.
Παρόλο που εργαστηριακά in vitro πειράματα έχουν δείξει πως πράγματι τα αντιοξειδωτικά μόρια μειώνουν το οξειδωτικό στρες, δεν υπάρχει ξεκάθαρη απόδειξη πως το ίδιο συμβαίνει και στο σώμα μας κατά τη λήψη συμπληρωμάτων.
Έρευνες έδειξαν πως το β-καροτένιο δεν προστατεύει από τον καρκίνο ή τις καρδιαγγειακές παθήσεις, ενώ τόσο αυτό όσο και η βιταμίνη Α αυξάνουν τον κίνδυνο για καρκίνο του πνεύμονα στους καπνιστές. Το ερευνητικό πρόγραμμα Women’s Health Study (WHS) του Harvard έδειξε πως η χορήγηση βιταμίνης Ε δε μείωσε τον κίνδυνο ανακοπής, εγκεφαλικού επεισοδίου, καρκίνου ή καταρράκτη. Παρόμοια ευρήματα έδωσαν και τα Women’s Antioxidant Cardiovascular Study (WACS), Physicians’ Health Study II, όπως και το Selenium and Vitamin E Cancer Prevention Trial (SELECT), που μελετούσε τη σχέση των συμπληρωμάτων βιταμίνης Ε και σεληνίου με την ενδεχόμενη μείωση κινδύνου καρκίνου του προστάτη. Η αναθεώρηση της τελευταίας έρευνας το 2011 έδειξε μάλιστα συσχέτιση της λήψης βιταμίνης Ε χωρίς ταυτόχρονη λήψη σεληνίου, με την αυξημένη κατά 17% εμφάνιση καρκίνου του προστάτη μεταξύ των συμμετεχόντων. Θετικά αποτελέσματα έδωσε μόνο η έρευνα Age-Related Eye Disease Study (AREDS), που απέδειξε πως ο συνδυασμός βιταμίνης C και Ε, β-καροτενίου και ψευδαργύρου μείωσε τον κίνδυνο εμφάνισης ηλικιακής εκφύλισης της ωχράς κηλίδας των ματιών στο 25% των συμμετεχόντων, έναντι μείωσης 17% όταν δε χορηγήθηκε ψευδάργυρος. Εντούτοις, το ποσοστό εμφάνισης καταρράκτη παρέμεινε σταθερό.
Οι λόγοι που τα συμπληρώματα αντιοξειδωτικών δεν έχουν πραγματικά οφέλη στην υγεία μας μπορούν μόνο να υποτεθούν και είναι οι εξής:
Όσοι ακολουθούν μια υγιεινή διατροφή πλούσια σε φρούτα και λαχανικά, λαμβάνουν μειωμένες ποσότητες βλαβερών συστατικών, όπως η ζάχαρη και οι επεξεργασμένοι υδατάνθρακες και συνήθως έχουν υιοθετήσει έναν ολοκληρωμένα υγιεινό τρόπο ζωής.
Τα αντιοξειδωτικά που περιέχονται στις τροφές μπορεί να έχουν διαφορετική χημική σύσταση από αυτά που χρησιμοποιούνται στα συμπληρώματα διατροφής και τις κλινικές έρευνες, ενώ ενδέχεται ο συνδυασμός τους με άλλα συστατικά των τροφών να είναι ο παράγοντας που ενεργοποιεί τη δράση τους.
Οι μεγάλες δόσεις που χορηγούνται με τα συμπληρώματα μπορεί να έχουν τελείως διαφορετικά αποτελέσματα από τις μικρές δόσεις που βρίσκονται στα τρόφιμα.
Τα αντιοξειδωτικά, όταν χορηγούνται σε καθαρή μορφή, μπορεί να μην απορροφούνται από τον οργανισμό, αλλά να αποβάλλονται ως περιττές ουσίες.
Η ύπαρξη των ελεύθερων ριζών ενδέχεται να έχει και κάποιες θετικές επιδράσεις στην υγεία μας, πράγμα που δεν έχει ακόμα αποσαφηνιστεί. Η αδρανοποίησή τους με τη χορήγηση αντιοξειδωτικών μπορεί να έχει δυσμενείς επιδράσεις στο σώμα μας.
Οι ίδιες οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί μπορεί να μην έχουν δώσει ακριβή αποτελέσματα, καθώς οι σοβαρές παθήσεις είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιων επιδράσεων πολλών παραγόντων και το χρονικό περιθώριο έρευνας δεν ήταν αρκετά μεγάλο. Όσοι συμμετείχαν στις έρευνες ήταν άτομα από ομάδες υψηλού κινδύνου για εμφάνιση χρόνιων ασθενειών ή και τυχαία άτομα του κοινωνικού συνόλου, που δε βρίσκονταν όμως απαραίτητα σε κατάσταση οξειδωτικού στρες. Ενδέχεται η χορήγηση αντιοξειδωτικών να μην έχει καμία επίδραση σε τέτοιες περιπτώσεις, όπου ο οργανισμός διαχειρίζεται από μόνος του την περίσσεια ελεύθερων ριζών.
Θα ήταν πολύ εύκολο και βολικό να μπορούσαμε να αποτρέψουμε κάθε πάθηση με ένα μαγικό συστατικό ή ένα θαυματουργό χάπι. Παρόλα αυτά, δεν πρέπει να πέφτουμε θύματα της παραπληροφόρησης σχετικά με τη διατροφή και την υγεία μας. Όταν τα έσοδα από την πώληση αντιοξειδωτικών συμπληρωμάτων ανέρχονται σε κάποια δις ευρώ το χρόνο, πρέπει να αναρωτηθούμε κατά πόσο όλη αυτή η ιστορία είναι αληθινή ή απλά μια προσοδοφόρα φούσκα.
Αν θέλουμε να φροντίσουμε τον οργανισμό μας και τη μελλοντική μας υγεία, η σωστή και ολοκληρωμένη διατροφική προσέγγιση, η τακτική άσκηση και η αποφυγή των επεξεργασμένων τροφών και των ουσιών που προκαλούν αυξημένα ποσοστά ελεύθερων ριζών, όπως η ζάχαρη, το αλκοόλ και η νικοτίνη, είναι το καλύτερο δώρο που μπορούμε να κάνουμε στο σώμα μας.
Αν πάλι επιμένουμε να πάρουμε κάποιο συμπλήρωμα διατροφής θεωρώντας πως το έχουμε ανάγκη, ας φροντίσουμε να συμβουλευτούμε κάποιον ειδικό και όχι τον έμπορο-φαρμακοποιό της γειτονιάς μας και ούτε φυσικά το Goοgle search